Rok
2021 to rok kolejnego spisu powszechnego. Wiadomo, że spisy takie odbywają się
w miarę cyklicznie co kilka-naście-dziesiąt lat i służą do wielu celów, także
opracowań historycznych. Pierwszy taki spis na ziemiach polskich miał miejsce u
schyłku istnienia pierwszej Rzeczpospolitej. Jedną z reform Sejmu
Czteroletniego miało być utworzenie stutysięcznej armii, którą trzeba było jakoś
opłacić. Na ten właśnie cel (dodajmy: niezrealizowany) podjęto między innymi
uchwały sekularyzujące dobra biskupów krakowskich (w tym klucze sławkowski i
siewierski) co zaowocowało także likwidacją samego Księstwa Siewierskiego.
Innym pomysłem było opodatkowanie ludności, do tego jednak niezbędne było jej
dokładne policzenie. Już wcześniej mieliśmy do czynienia z podobnymi próbami,
ale zawsze w ograniczonym, głównie terytorialnie) zakresie. Na sesji sejmowej
dnia 9 marca 1789 roku uchwalono konstytucję „Lustracya dymów i podanie
ludności” (datowana 22 czerwca) wraz z formularzem „Tabella ludności spisu
1789”.
Dąbrowa i okolice w dobie Sejmu Czteroletniego; czerwonym kolorem zaznaczona posiadłości królewskie (należące do starostwa będzińskiego), fioletowym kościelne a żółtym szlacheckie.
Spis,
choć miał charakter powszechny, nie obejmował całości społeczeństwa gdyż
pomijał dwie uprzywilejowane grupy: szlachtę oraz duchowieństwo (to drugie
właśnie podejmowało własne próby spisów poddanych, czego przykładem może być
spis ludności diecezji krakowskiej zarządzony przez administratora diecezji
prymasa Michała Jerzego Poniatowskiego w 1787 r. (biskup krakowski Kajetan
Sołtyk był w tym czasie… ubezwłasnowolniony przez króla, nomen omen
Poniatowskiego).
Sam
spis trwał kilka, kilkanaście miesięcy i jego ostateczna wersja ujrzała światło
dzienne dopiero w 1791 roku. W tym czasie wieś Dąbrowa istniała bez mała od półtora stulecia, co pozwala nam – także w
konfrontacji z innymi źródłami – dość dokładnie oddać stan ludności w tamtym
czasie a dla niektórych – także odkryć swoich antenatów. Część nazwisk, z
którymi przyjdzie nam się spotkać, są tożsame z występującymi w samych
początkach Dąbrowy a nawet Koniecpolskiej Woli: Kasperczyki, Bednarczyki,
Bałdysy, Lisy… Tylko najstarsza wzmiankowana „nasza” rodzina Gołych gdzieś
zdążyła się zawieruszyć.
W
maju 1789 roku wyznaczono komisarzy spisowych, którzy ruszyli w teren.
Komisarze (rachmistrze) spisowi, wyznaczeni przez Sejm Wielki na Powiat Krakowski (Volumina Legum)
Komisarze
przybyli do Dąbrowy 1 stycznia 1791 (a może spędzili wcześniej Sylwestra?) ale
długo raczej nie zabawili, wszak była to wieś raczej mała, licząca 21 domów.
Niejako przy okazji Dąbrowy spisano także pobliski Wańczyków (4 domy) oraz
Piekło (2 domy). Spis, który wówczas sporządzili, nosi tytuł Regestr ludności chrześcijan wsi Dąbrowa z
Pustkowiami Wańczyków i Piekło królewskich do Starostwa Będzińskiego należących…
Spis ten stał, przechowywany w Archiwum Narodowym w Krakowie został niedawno udostępniony
w wersji cyfrowej i posłużył jako podstawa do napisania poniższego tekstu.
Niejako kompatybilnym dokumentem jest Lustracja
starostwa będzińskiego z roku 1791 oraz sporządzona przy okazji skarga
dąbrowian na starostę będzińskiego. Materiałem niejako uzupełniającym (w kontekście
potencjalnego miejsca zamieszkania) stanowi plan Dąbrowy z lat 60 XIX wieku.
Jako
pierwsza została spisana rodzina Jakuba
KAPRZYKA (lat 68 – w dalszym ciągu tekstu liczby oznaczają wiek według
spisu) niedawno (ok. 1790) owdowiałego. Według spisu mieszkał razem z synem
Krzysztofem (26), jego żoną Teklą (21; małżeństwo zawarte nie wcześniej niż w
1789) drugim synem (18), córką (12) oraz dwiema dziewkami służebnymi (12 i 15).
Krewnym Jakuba (bratankiem? siostrzeńcem?) był Kasper KASPRZYK.(32; we wcześniejszej o dwa lata Lustracji królewskiej występujący jako
Kazimierz). Mieszkał wraz z żoną Katarzyną (28) oraz trzema synami:
Bartłomiejem (9), Antonim (7) i Alojzym (4). W tym samym domu mieszkali także
rodzice Kaspra/Kazimierza: Bartłomiej (56, być może brat wspomnianego wcześniej
Jakuba) oraz Jadwiga (48; z prostego przeliczenia wynika że musiała wyjść za
mąż w wieku około 15 lat, co w tamtym czasie nie było czymś nadzwyczajnym a w
Dąbrowie, jak za chwilę zobaczymy, w zasadzie było normą. W roku 1789 w ich
domu mieszkał jeszcze parobek oraz dwie dziewki służebne, których jednak spis z
roku 1791 już nie wspomina. Rodzina Kasprzyków należała niewątpliwie do
najstarszych rodzin dąbrowskich: notowana po raz pierwszy w pobliskim Piekle
(Walenty i Zofia Kasprzykowie, 1679). Ich protoplastą był zapewne legendarny
Krzych Kasprzyk, wspomniany przez Mariana Kantora-Mirskiego jako uczestnik walk
w czasie potopu szwedzkiego. Według Lustracji…
obie rodziny należały raczej do bardziej zamożnych, gospodarujących na ćwierci
roli. Ich gospodarstwa znajdowały się – choć nie wiadomo które/które – przy
późniejszej ulicy Wiejskiej (dziś teren szpitala) oraz przy zbiegu dzisiejszych
ulic Struga i Dąbrowskiej (w rejonie obecnego hotelu/restauracji „Pałacowej”).
W latach 60 XIX wieku jakiś Antoni Kasprzyk (może syn wzmiankowanego wyżej
Antoniego) mieszkał na samym końcu późniejszej ulicy Jaworowej (okolice
dzisiejszego nr 19). Ich krewnym był także Józef Kasprzyk, ostatni wójt Dąbrowy
(1910-1916).
Wójtem
Dąbrowy (w 1789, a więc zapewne także w 1791) był Szczepan BEDNARCZYK (40), także przedstawiciel jednego z
najstarszych dąbrowskich rodów – jego przodkiem bez wątpienia był zamieszkały w
Konicepolskiej Woli (dawna nazwa Dąbrowy) Grzegorz Bednarczyk i jego żona
Zofia, wzmiankowani dwukrotnie w latach 1654 i 1655. Szczepan mieszkał wraz z
żoną Ewą (42), trzema synami: Wawrzyńcem (17), Józefem (4) i Norbertem (2) oraz
dwiema córkami: Zofią (16) i Łucją (12). Gospodarował na pół ćwierci roli z
ogrodem. Mimo pełnionej funkcji prawdopodobnie był niepiśmienny, skoro
podpisaną (podyktowaną?) przez niego „Pokorną suplikę…” zawartą w Lustracji…, własnoręcznie napisał August
Otfinowski, burgrabia krakowski, rachmistrz spisowy (jak byśmy go dziś
określili) i jednocześnie lustrator królewski. Krewnym Szczepana (może bratem)
był Kazimierz BEDNARCZYK (27),
żonaty z Anną, z którą miał synów Gabriela i Jana oraz córki Katarzynę i
Elżbietę; nie zachował się niestety w spisie wiek członków rodziny (za każdym
razem, gdy brak jest podania wieku, zapis znajduje się na zniszczonych kartach)
ale dzieci miały po kilka lat: najmłodsza Elżbieta urodziła się
najprawdopodobniej w 1790 roku. Kazimierz posiadał ćwierć roli, podobnie jak Paweł BEDNARCZYK (32). Żoną Pawła była
Zofia (29), małżeństwo miało syna Błażeja (3) i dwie córki: Zofię (14) i Mariannę
(8). Najmłodszy Franciszek BEDNARCZYK
(24) żonaty był z Reginą (23) i miał w tym czasie córkę Mariannę (3). Wiek
córki może być nieco zawyżony, gdyż wcześniejsza o dwa lata Lustracja… nie notuje żadnych jego
dzieci wyliczając w zamian za to dziewkę służebną. Franciszek gospodarował
także na ćwierci roli. Wszyscy czterej gospodarze o nazwisku Bednarczyk byli w
zbliżonym wieku (w roku 1791 mieli 24 do 40 lat), należeli zatem do jednego
pokolenia i można założyć, że przynajmniej niektórzy z nich byli braćmi. Lokalizacja
ich domów jest już raczej niemożliwa; być może były to: region dzisiejszego
skrzyżowania ulic Jaworowej i Legionów Polskich oraz okolice sklepu Biedronka
przy ul. Sienkiewicza.
Przykładowy zapis: rodzina Piotra Bednarczyka
Wnioskując
po liczbie parobków (dwóch w roku 1789) jednym z bogatszych gospodarzy (na
ćwierci roli) mógł być Piotr LIS
(32), jednak w momencie sporządzania Regestru…
miał już tylko jednego, o imieniu Wincenty (22). Na ćwierci roli gospodarował
wraz z żoną Marianną (29) z którą miał syna Szymona (8) oraz dwie córki:
Agnieszką (11) i Dorotę (4). Lustracja…
wykazuje także dwie dziewki służebne, których w roku 1791 już nie było. W jego
domu mieszkał także ojciec Piotra – Tomasz (58). Krewnym (bratem? kuzynem?) Piotra
był Jakub LIS (41) gospodarujący na
ćwierci roli wraz z żoną Marianną (34). W roku 1791 mieli dwóch synów: Norberta
(16) i Feliksa (4) oraz roczną córkę Mariannę. Lustracja… z roku 1789 zamiast Jakuba wymienia Jana z żoną, synem
(poniżej 15 roku życia) i dwiema córkami. Jeśli byłaby to ta sama osoba to
oznaczałoby, że w latach 1789-91 syn Feliks i jedna z córek zmarli. W domu
owego Jana Lisa mieszkali także parobek oraz dziewka służebna. Lisowie także
należą do najstarszych rodzin dąbrowskich: z roku 1675 znani są Jakub i Maria
Lis. Z kolej Błażej Lis w roku 1758 wszedł w skład komisji mającej rozstrzygnąć
znany choćby z opracowań Kantora-Mirskiego spór pomiędzy mieszkańcami Dąbrowy a
mieszczanami będzińskimi (akta tego sporu przez długie lata uchodziły za
najdawniejsze wiadomości pisane o wsi Dąbrowa). W literaturze możemy spotkać
także Annę Lisową, wzmiankowaną w roku 1726 i 1728 . W omawianym okresie
zamieszkiwali w okolicach dzisiejszej ulicy Struga 3 oraz – być może nieco
później – Jaworowej 5.
Fragment planu Dąbrowy Górniczej z roku 1925 obejmujący dawną wieś Dąbrowę
Franciszek
PIETRUSZKA
(48) gospodarował na ćwierci roli z żoną Agatą (36) oraz dziećmi: Józefem (17),
Tadeuszem (15), jeszcze jednym Józefem (13) i Zofią (19; tekst Lustracji… wspomina jedynie o dwóch
synach, w roku 1789 mających mniej niż 15 lat i jednej córce). Być może
starszym bratem, a już prawie na pewno bliskim sąsiadem, był Wojciech PIETRUSZKA (52). Wraz z żoną
Agatą (36) i potomstwem tworzyli najbardziej wielodzietną rodzinę wśród
ówczesnych mieszkańców Dąbrowy – mieli trzech synów: Sebastiana (17), Michała
(10) i Mateusza (4) oraz cztery córki: Elżbietę (12), Ewę (także 12, być może
bliźniaczkę) i dwie Katarzyny (14 i 2). Z kolei Wawrzyniec PIETRUSZKA (37) miał żonę Zuzannę (27), trzech synów:
Grzegorza (9), Piotra (5) i Floriana (2) oraz córkę Petronelę (12). Obaj –
Wojciech i Wawrzyniec także gospodarowali na ćwierci roli każdy. Rodzinę
Pietruszków Kantor-Mirski wymienia pośród XVII-wiecznych gospodarzy, ale wydaje
się że ta rodzina na terenie Dąbrowy pojawiła się nieco później. Nie widzimy
jej także pośród gospodarzy w połowie XIX wieku, choć oczywiście córki i ich
potomkowie mogli występować pod zmienionymi nazwiskami.
Podobnie
jak Pietruszkowie, także rodzina Chytrych pojawiła się w Dąbrowie najwcześniej,
na przełomie XVII/XVIII wieku. Wprawdzie Kantor-Mirski wymienia ich w
kontekście potopu szwedzkiego, jednak trudno to dziś udowodnić. Szymon CHYTRY (45) żonaty był z
Marianną (42) z którą miał dwóch synów: Jacentego (8) i Grzegorza oraz córkę
Teresę (9). Lustracja… wykazuje 3
córki, zatem dwie z nich zmarły (ewentualnie wyszły za mąż) między 1789 a 1791
rokiem. Jak większość ówczesnych dąbrowian gospodarowali na ćwierci roli. W
osobnym domu mieszkała także wdowa Katarzyna
CHYTRA wraz z córką Marianną. W połowie XIX nie ma Chytrych pośród
dąbrowskich gospodarzy
Wracając
do najstarszych dąbrowskich rodzin – bez wątpienie należeli do nich Bałdysowie
– pierwsze wzmianki o rodzinie Bałdysz (mąż NN, żona Regina) znajdziemy już w
latach 1679 i 1681, przewijają się także w katach z XVIII stulecia. Wojciech BAŁDYS (32) z żoną Marianną
(32) mieli córkę Zofię (2) i gospodarowali zaledwie na połowie ćwierci roli z
ogrodem. W roku 1789 mieli także parobka i dziewkę służebną. Jako przysiężny
był jednym z trzech autorów „Pokornej supliki…” – obok wspomnianego wcześniej
wójta Szczepana Bednarczyka i Szymona Kuli, także przysiężnego.. Dwaj jego
krewni mieszkali w osadzie Piekło. Byli to imiennik Wojciech BAŁDYS (53) z żoną – a jakże ;) – Marianną (51). W 1789
roku mieli aż dziewięcioro dzieci, spis z roku 1791 wymienia siedmioro z nich,
według starszeństwa: Tomasz (28), Jędrzej (26), Urszula (15), Felix (12),
Zuzanna (9), Marianna (3) oraz jeszcze jeden Tomasz (2). Brakuje jednego
chłopca w wieku dziecięcym (być może zmarł) oraz prawdopodobnie dorosłego syna,
który mógł się w międzyczasie wyprowadzić z domu rodzinnego. Natomiast syn
Jędrzej, pomimo małżeństwa – żona Helena (21), córka prawdopodobnie Marianna
(4) – jako komornik nadal mieszkał w domu rodzinnym. Drugim i ostatnim
mieszkańcem osady Piekło był Józef
BAŁDYS (41), żonaty z (prawdopodobnie) Franciszką (35). Mieli synów Jana
(15?) i Antoniego (14) oraz córki: Mariannę (11), Juliannę (9) oraz Katarzynę
(2). W domu mieszkali także parobek Antoni (15) i służąca Anastazja (20). Obaj
ówcześni mieszkańcy Piekła gospodarzyli na połowie ćwierci roli każdy, z
ogrodem. Lustracja… z roku 1789
wymienia jeszcze niejaką „wdowę Bałdyskę” z trzema dorastającymi (powyżej 15
lat) synami w domu bez gruntu i ogrodu – brak o nich wzmianki w spisie z roku
1791. Pierwotne gospodarstwo Bałdysów na terenie samej Dąbrowy mogło znajdować
się w sąsiedztwie Lisów (czyli okolice dzisiejszej ul. Struga 3) bądź też w
okolicach skrzyżowana Jaworowej z Legionów Polskich, po obu stronach Jaworowej
(na podstawie nazwisk i rozmieszczenia gospodarzy w latach 60. XIX wieku).
Kolejnym
starym dąbrowskim rodem są Kule – Albert i Jadwiga Kula wzmiankowani są już w
roku 1668. Szymon KULA (49;
podpisany jako przysiężny pod „Pokorną supliką…”) miał żonę Zofię (44) i syna
Jakuba (18). Gospodarowali wspólnie na połowie ćwierci roli z ogrodem,
prawdopodobnie w rejonie skrzyżowania dzisiejszej ulicy legionów Polskich z już
nieistniejącą Wiejską (mniej więcej w tym miejscu stoją dziś bloki przy Struga
7 i Legionów Polskich 46).
Fragment planu Dąbrowy z lat 60. XIX wieku. Środkiem biegnie tzw. Czarna Droga, czyli dzisiejsza ulica Legionów Polskich, droga ciągnąca się od dołu to Dzisiejsza Jaworowa, a w górę nieistniejąca już Wiejska. Domy/działki oznaczone "43" i "45" należały w tym czasie do rodziny Kula.
Michał STACHA (60) żonaty był z
Katarzyną (44) – różnica wieku małżonków może wskazywać na ponowny ożenek. W
momencie dokonywania spisu mieszkał z synem Piotrem (11) oraz komornikiem
Jakubem Wieczorkiem (nazwisko notowane w Dąbrowie od roku 1669) jego żoną
Agnieszką i synem Janem (9?). Podany wiek Jana może sugerować, że był on synem
Michała Stacha, zwłaszcza że Lustracja…
wymienia dwóch jego synów poniżej 15 roku życia oraz jeszcze dodatkowo 3 córki.
Te ostatnie mogły być starsze (z pierwszego małżeństwa?) i do roku 1791 mogły
już opuścić dom rodzinny. Gospodarstwo Stachów (ćwierć roli) znajdowało się
prawdopodobnie przy późniejszej (i już nieistniejącej) ulicy Wiejskiej, mniej
więcej na terenie dzisiejszego szpitala, na granicy z obecną ulica Struga).
Rodzina nie występuje w aktach dąbrowskich przed rokiem, jedynie Kantor-Mirski
wymienia Maćka Stacha pośród dąbrowian walczących w czasie potopu szwedzkiego:
razem z Bartkiem Bałdysem miał się zaciągnąć do oddziałów Stanisława Warszyckiego,
właściciela Dankowa pod Krzepicami.
Brama wjazdowa do twierdzy Danków, stan obecny
Co
najmniej od pierwszej połowy XVIII wieku mieszkała w Dąbrowie rodzina Sikorów
(najstarsza jak na razie odnaleziona wzmianka pochodzi z roku 1740 i dotyczy
Macieja Sikory, być może tożsamego z Maciejem Sikorą postawionym przed sądem
asesorskim w roku 1755 za pobicie mieszczanina będzińskiego). Kasper SIKORA (42) żonaty był z Ewą
(39), z która w roku 1791 miał trzy córki: Brygidę (10), Magdalenę (6) oraz
roczną Mariannę. Wcześniejsza Lustracja…
wymienia tylko dwie córki, co oczywiste, oraz jednego syna w wieku poniżej 15
lat; dziecko to najprawdopodobniej zmarło. Kasper gospodarzył na pół ćwierci
roli z przydomowym ogrodem, ale rodzina ta w późniejszym czasie nieco się
rozrosła i zamieszkiwała kilka domów przy kilkakrotnie wzmiankowanej już ulicy
Wiejskiej.
Ignacy PODSTAWSKI (32) był
komornikiem, choć mieszkał we własnej „chałupie bez roli i ogrodu”. Miał
starszą od siebie żonę Marianne (39) oraz syna Piotra (9) i córkę Ewę (4).
Rodzina z pewnością nie należała do najstarszych w Dąbrowie, ginie gdzieś także
w późniejszych dokumentach.
Do
tego momentu oba analizowane dokumenty w zasadzie były kompatybilne a dane
wzajemnie się uzupełniały. Lustracja…
wymienia jeszcze dwóch komorników (Jurka
STAWIARZA z żoną, synem (poniżej 15 lat) i córką oraz Jana TRYBULSKIEGO z żona i córką) oraz gospodarującego na połowie
ćwierci roli JAKUBA ĆWIEKA z żoną i
dwoma małoletnimi (tj. poniżej 15 lat) synami. W Regeście… z roku 1791 znajdziemy natomiast Kaspra GLAYCHA (44; nazwisko niepewne), żonatego z Anną (41); rodzina
w tym czasie posiadała dwóch synów: Alojzego (15) i Macieja (4) oraz córkę
Teklę (7). Ostatnią spisaną w Dąbrowie rodziną był Franciszek GRYSKO (24; nazwisko niepewne) mieszkający z żoną
Rozalią (25) i matką Jadwigą (60).
Po
dokładnym podliczeniu domów i ich mieszkańców w obu dokumentach otrzymamy w
sumie podobne, więc wiarygodne informacje. Domów Dąbrowa liczyła wówczas 21
zamieszkiwanych przez 111 (1791) lub 117 (1789) osób.
Razem
z Dąbrową i Piekłem opisany był także pobliski Wańczyków, osada znana przynajmniej
od pierwszej XVII wieku, podobnie jak Dąbrowa należąca do dóbr królewskich
podległych będzińskiemu staroście. Wszystkie cztery notowane tutaj gospodarstwa
posiadały pół ćwierci roli z ogródkiem. Wojciech
SITKO (62) mieszkał z żoną Małgorzatą (32) trzema synami: Piotrem (13),
Grzegorzem (10) i Kasprem (2) oraz córką Marianną 17. Rodzina ta
najprawdopodobniej spokrewniona była z dawnymi mieszkańcami Piekła, gdzie już w
XVII wieku notujemy w sumie aż trzy różne rodziny o tym samym nazwisku. Obok Sitków
mieszkał Paweł WRÓBEL (31; nie
wiedzieć czemu określony w dokumencie jako „młodzian”). Mieszkał razem z matką
Magdalena (58) synem Feliksem (17), parobkiem Klemensem (54) oraz dziewką
służebną Katarzyną (18). Lustracja… z
roku 1791 wymienia go jako jedynego mieszkańca domu. Być może jego bratem był Franciszek WRÓBEL (32) mieszkający z
żoną Franciszką (28) oraz dwiema córkami: Marianną (3) i Kunegundą (1).. W tym
samym domu mieszkali także jego siostra Jadwiga (11?) i brat Stanisław (21).
Natomiast wg Lustracji… zamiast tego
rodzeństwa w domu mieszkały dwie dziewki służące. W ostatnim, czwartym
gospodarstwie mieszkała Teresa („Jakubkowa wdowa”) z trzema synami: Wojciechem
(13), Antonim (7) i kilkumiesięcznym Kajetanem oraz parobkiem Wojciechem (30).
Owdowieć musiała niedawno, gdyż niewiele przecież wcześniejsza Lustracja… wymienia wśród mieszkańców
Wańczykowa Jakuba Kubicę z żoną, dwoma synami i córką; ze chodzi o tę samą
rodzinę dowód znajdziemy poniżej.
Zarówno według Regestru... jak i Lustracji... wieś Dąbrowa liczyła w tym czasie 21 domów, zamieszkiwanych przez nieco ponad 100 osób (1789 - 128 łącznie z Piekłem i Wańczykowem; 1791 - 111 w samej Dąbrowie). Nieco inne liczby znajdziemy w nieco wcześniejszym (1787) Opisaniu liczby dusz w farach diecezji krakowskiej... - spis ten wykazuje (łącznie we wszystkich trzech miejscowościach) aż 184 mieszkańców, w tym 5 Żydów (prawdopodobnie jedna 5-osobowa rodzina). Trudno powiedzieć, czym spowodowana jest ta dość znaczna różnica - może działalnością starosty, o której niżej? Dość powiedzieć, że wyliczająca szczegółowo ludność niezależnie od wyznania Lustracja... nie wymienia w opisywanych tu miejscowościach ani jednego Żyda, a wymienia w pozostałych miejscowościach starostwa (Długoszynie, Szczakowie i Ciężkowicach), zapewne karczmarzy. Ani Dąbrowa (jeszcze, bo niedługo to się zmieni) ani tym bardziej Piekło i Wańczyków karczmy nie posiadały. Najstarsze ślady Żydów zamieszkujących opisywane tu miejscowości pochodzą z początków XIX wieku. W roku 1820 niejaki Marek (tak zapisał imię katolicki ksiądz) Zelcer (21), syn Moszka Zelcera (arendarza - sic! - z Wańczykowa) i Ryfki z Hesków) żenił się z niejaką Hendlą Zimelowic (18) z Preczowa. Wśród świadków występuje m.in. będziński kupiec Michał (?) Spiro, a nazwisko to spotykamy także w Wańczykowie (Abram Spiro, między 1809 a 1826 rokiem; w roku 1814 żył w Będzinie kupiec żydowski o tym samym imieniu i nazwisku, liczący wówczas już 70 lat).
Na
koniec tej części rozważań trzeba jeszcze zwrócić uwagę na pewną niezgodność
występującą w źródłach, być może spowodowaną zwykła pomyłką w datowaniu. Otóż w
Regestrze… sporządzonym 1 stycznia
1791 roku wykazanych jest kilkoro dzieci, których wiek określony jest jako rok.
Tymczasem odpis spisu chrztów obejmujący okres od 1 stycznia do końca 1791 roku
wykazuje… te same dzieci. Dotyczy to Marianny (córki Kaspra i Ewy Sikorów,
chrzest 24 lutego), Kunegundy (córki Franciszka i Franciszki Wróblów z
Wańczykowa, także 24 lutego), Marianny (córki Jakuba i Marianny Lisów, 17
kwietnia), Jakuba (syna Piotra i Marianny Lisów, 28 lipca), Kajetana (syna
Jakuba i Teresy Kubiczków z Wańczykowa, 7 sierpnia) oraz Marianny (córki Heleny
i Jędrzeja Bałdysów z Piekła, 8 grudnia). Jedynym logicznym wyjaśnieniem tej
niejednoznaczności wydaje się być błąd kopisty, który spisując owe dane w roku
1791 (może także, podobnie jak cały Regestr
około 1 stycznia) źle oznaczył datę roczną tych chrztów, co przecież i
dzisiaj niejednokrotnie nam się zdarza, zwłaszcza na przełomie lat.
* *
*
Wieś Dąbrowa w tym czasie była
najmniejszą i co za tym idzie najmniej dochodową w całym starostwie: przynosiła
nieco ponad 67 rocznej intraty, podczas gdy na przykład starościńska część
Długoszyna przy 10 gospodarstwach (nie liczą młyna i karczmy) przynosiła
złotych 130. Mieszkańcy Wańczykowa mieli odprowadzać czynsz w wysokości 4 zł, a
Piekła nawet 40, ale i tego było mało, o czym niżej. Pozostałe miejscowości
należące do starostwa, czyli Szczakowa, Ciężkowice i oczywiście sam Będzin
przynosiły o wiele większy dochód. Do powinności dąbrowian należało przede
wszystkim odrabianie pańszczyzny, której wielkość była jak na owe czasy w
zasadzie standardowa, najmniejsza z możliwych: zagrodnicy mieli odrabiać 2, a
kmiecie 3 dni tygodniowo (jeśli pługiem, czyli końmi lub wołami, to 1½ ). W
okresie żniw do tego wymiaru dochodził jeszcze dodatkowy dzień, tak zwana
powaba. Latem mieli także odbywać stróżę konną (czyli pilnowanie zabudowań,
zbiorów itp.) a do szczególnych i nietypowych obowiązków było czyszczenie
kominów na zamku w Będzinie, w sumie nie bardzo wiadomo po co, bo zamek w tym
czasie był już w ruinie.
Ciekawym dokumentem z tego okresu
jest wspominana kilkukrotnie „Pokorna suplika do jaśnie Wielmożnych Panów i
Dobrodziejów naszych [czyli lustratorów – JK] w wielkich krzywdach, które
ponosimy od JP Mieroszewskiego ze wsi Dąbrowy”. Dokument spisany w roku 1789 został
ręką lustratora królewskiego Augusta Otfinowskiego, ale jego autorami są
dąbrowianie w postaci wójta Szczepana Bednarczyka oraz przysiężnych Wojciecha
Bałdysa i Szczepana Kulę, niepiśmienni jak większość (poza szlachtą, duchownymi
i żydami) ówczesnego społeczeństwa. Suplika w raz z odpowiedzą ówczesnego
starosty Stanisława Mieroszewskiego (zamieszkującego pałac w Gzichowie, obecnie
w granicach Będzina, choć ówcześnie w granicach właśnie tracącego swą względną
niezależność Księstwa Siewierskiego) stanowi ciekawy obraz warunków życia i
problemów z jakimi stykali się dawni mieszkańcy Dąbrowy. Choć stanowi
świadectwo konkretnych wydarzeń, wpisuje się także w ciągnące się przez
dziesięciolecia spory, jakie dąbrowianie toczyli czy to z mieszczanami
będzińskimi (jako poddani starosty) czy też właśnie z samym starostą. Echa tego
sporu pojawiają się w źródłach i relacjach kilkukrotnie, czy to w kontekście
łąk zwanych Mydliny (dziś Mydlice) czy to dochodów z karczmy czy też innych;
czasami dochodziło do rękoczynów i bójek, w wyniku których przynajmniej jedna
osoba poniosła śmierć (więcej na ten temat we wpisie „Prawo w kosach, cepach i
siekierach” - LINK).
„Pokorna suplika…” jest pisemną
skargą na działania ówczesnego (od 1775 roku) i jednocześnie ostatniego
starosty będzińskiego Stanisława Mieroszewskiego. Zarzuty miały najczęściej
charakter ekonomiczny, np. o bezprawny zabór szczególnie urodzajnego pola.
Dąbrowianie postanowili bronić swego, miało dojść do jakichś przepychanek,
podczas których zginął jakiś człowiek. Starosta bronił się argumentując, że to
nie był grunt dąbrowski tylko wańczykowski i że chłopi „tak bici byli, że jeden
umarł, to jest wielki fałsz. Nie mam tego zwyczaju, abym kazał tak katować
ludzi. Tego nie dowiedą.” Bronili się także dąbrowianie przed podniesieniem
wymiaru pańszczyzny, na co starosta w dość butnym stylu odpowiadał, że jak
„któremu się nie podoba, niech wychodzi ze wsi, a ja swemi poddanymi osadzać
będę”. Nie miał on zresztą dobrego zdania o dąbrowianach, mówiąc że „poddani
cieszkowscy i szczakowscy posłuszniejsi są do roboty” niż oni. Nie dowiemy się
już nigdy szczegółów tych wydarzeń, ale te zmiany wśród mieszkańców Dąbrowy, jakie
zaszły pomiędzy 1789 a 1791 rokiem być może wynikały z postawy starosty
Mieroszewskiego? Gdy któryś zagrodnik nie posiadający pola wyciął przydomowe
krzaki zamieniając teren na łąkę, wówczas starosta mu ją odebrał a następnie
tłumaczył, że w całym starostwie nikt nie ma tylu łąk co dąbrowianie. Cóż, może
i tak było, ale widocznie nie wszyscy. Podobno gdy któryś chłop wysuszył sobie
siano na łące, starosta wysłał swojego człowieka (niejakiego Pawęckiego) który
mu to siano… spalił. Mieroszewski oczywiście i w tej kwestii miał zgoła odrębne
zdanie: „pod sumieniem wyrażam, że fałsz”. Wspominaliśmy już o tym, że
mieszkańcy Piekła odprowadzali rocznie 40 zł. Według mieszkańców starosta
bezprawnie podniósł opłatę o kolejne 60 i jeszcze 8 zł, na co ten odpowiedział,
że o 60 zł to nie on podniósł, tylko jego poprzednik (Antoni Kozietulski,
ojciec Jana Leona Hipolita Kozietulskiego wsławionego późniejszą szarżą pod
Somosierrą) a te 8 to tylko tak jednorazowo. Miał też kumulować pańszczyznę z
miesięcy zimowych na letnie, co utrudniało dąbrowianom pracę na własnych polach
w miesiącach najbardziej intensywnych prac. Nie dowiemy się już zapewne, jak
było naprawdę, ale już z samych odpowiedzi starosty wynika, że nie był
człowiekiem zgodnym i zdolnym do jakichkolwiek ustępstw. Zwłaszcza że nie tylko
dąbrowianie na niego skarżyli, ale także poddani z innych wsi a nawet będzińscy
mieszczanie i Żydzi. Dla mieszkańców Dąbrowy musiał być szczególnie uciążliwym
sąsiadem nie tylko jako starosta będziński (chyba jako pierwszy rzeczywiście
mieszkający na stałe niemal na terenie starostwa, bo w oddalonym zaledwie o
kilkaset metrów od zamku będzińskiego pałacu w Gzichowie) ale także jako
właściciel Zagórza zgłaszający swoje pretensje do położonego między Zagórzem a
Dąbrową Wańczykowa. Ożeniony z podobno piękną Magdaleną von Szamb miał z nią
syna Józefa, znanego jako „hrabia Józef”, pan na Zagórzu, ale to już zupełnie
inna historia.
