ARMIA XIĘSTWA SIEWIERSKIEGO

Artykuł, który ukazał się w wakacyjnym wydaniu magazynu "NOWE ZAGŁĘBIE". To temat na większe opracowanie, jedna z moich idee fixe, ale niech będzie, bo dawno nic na blogu nie napisałem. :)

Wojskowość Pierwszej Rzeczypospolitej jest tematem dość zawiłym. Konia z  rzędem laikowi, który będzie się orientował w niuansach, jak odróżnić wojska kwarciane od powiatowych. każdy wie, że na naszą husarię nie było mocnych, tak samo gromiła szwedzkich rajtarów jak kozackich mołojców. Ale kto, gdzie i za co (a właściwie: za ile?) walczył – jest już niezwykle trudne do ustalenia. Jednym z ciekawszych zagadnień, jak dotąd w ogóle nie rozpoznanym przez historyków, jest kwestia wojska wystawianego przez biskupie Księstwo Siewierskie.

           

Już na samym wstępie należy się Czytelnikom pewne istotne wyjaśnienie: otóż słowo „armia” nie jest tu stosowane w swym ścisłym znaczeniu, zależnym od liczebności wojsk. Mamy na myśli raczej ogół sił zbrojnych, wystawionych przez dane państwo. Czy w przypadku Księstwa Siewierskiego możemy się posłużyć takim skrótem myślowym?

KSIĘSTWO SIEWIERSKIE

„Kradnij, zabijaj, ale Siewierz omijaj” – to przysłowie nie jest stosowane tylko w przypadku Księstwa Siewierskiego, ale tutaj rzeczywiście pasuje jak ulał. Księstwo, położone na styku ziem Korony Królestwa Polskiego i Cesarstwa, szczyciło się własnym, niezależnym sądownictwem. Powiedzmy od razu: nie tylko sądownictwem. W skali Rzeczpospolitej trudno znaleźć analogię, ale jeśli spojrzymy na współczesną mapę Europy, już tak. Gdyby Księstwo Siewierskie przetrwało do dzisiaj (a okoliczności jego likwidacji, swego rodzaju staropolski „skok na kasę”, mogą i powinny stanowić kanwę nie tylko artykułu w lokalnym miesięczniku, ale odrębną monografię) byłoby takim mniej więcej państwem, jak Księstwo Lwchtenstein czy Andora. Przypomnijmy: zakupione z rąk księcia cieszyńskiego Wacława w roku 1443 księstwo siewierskie nie weszło w skład Korony. Nabywca, znany skądinąd biskup Zbigniew Oleśnicki zakupił ten skrawek ziemi, położony w klinie między Czarną Przemszą a Brynicą, dla kapituły krakowskiej. Od tego momentu każdorazowy biskup krakowski nosił także tytuł księcia siewierskiego. Od tego momentu należy także – naszym zdaniem – pisać nazwę księstwa z dużej litery. Ciekawostką historyczną może być fakt, ze sam tytuł księcia siewierskiego biskupi krakowscy utrzymywali aż do… połowy XX wieku. Jeszcze i dziś możemy spotkać się z określeniem „kuria książeco-metropolitarna”. Już rzut oka na mapę XVII-wiecznej Rzeczypospolitej daje nam dużo do myślenia: Księstwo Siewierskie nie wchodzi w skład ziem koronnych Rzeczypospolitej (której granica zatrzymywała się u stóp zamku Będzińskiego, na Czarnej Przemszy), ale jest częścią… województw krakowskiego. Prawda, że dziwne?

Sama likwidacja Księstwa, jak i połączona z nim sekularyzacja dóbr biskupich w czasie sławnego Sejmu Czteroletniego, była niebywałym skandalem zasługującym na odrębny artykuł. Wróćmy jednak do korzeni: zakupione przez biskupa Oleśnickiego Księstwo było w praktyce niezależnym tworem państwowym, prowadzącym własną politykę (z wyjątkiem zagranicznej), posiadającym własne sądownictwo, monetę, nadania szlacheckie i… armię. Oczywiście biskupi nie ze wszystkich swych przywilejów korzystali w sposób pełny: na przykład od dziś nie znamy jakiejkolwiek monety bitej w książęcym Siewierzu. Kwestia indygenatów (nadań szlacheckich) zawsze budziła sporo kontrowersji, choćby w momencie ich akceptacji podczas inkorporacji Księstwa do Korony. Innym, jak dotąd mało poznanym zagadnieniem jest kwestia sił zbrojnych Księstwa. Nie możemy oczywiście, w świetle zachowanych źródeł (czytaj: ich braku) dokładnie określić składu, struktury, barwy czy uzbrojenia tej armii, nie mamy jednak wątpliwości co do jej istnienia. Temat ten jak dotąd nie znalazł się na warsztacie żadnego historyka, stąd też i poniższe rozważania stanowią jedynie rodzaj wstępnego rozpoznania zagadnienia.

Piotr Gembicki - biskup krakowski i książę siewierski.

Czy Księstwo Siewierskie miało swoje wojsko? Na tak zadanie pytanie możemy z całą pewnością odpowiedzieć: tak. Świadczą o tym zarówno przywileje biskupów krakowskich nadawane Księstwu (jak choćby zachowany w zbiorach Muzeum Zagłębia w Będzinie dokument Piotra Gębickiego) jak i znane z historii fakty jego użycia w boju. O najbardziej znanym powiemy za chwilę. Co więcej: w zachowanych szczątkowo materiałach co rusz napotykamy osoby, które w hierarchii Księstwa pełniły jakąś funkcję wojskową. Marszałkami siewierskiego koła rycerskiego byli na przykład: Michał Jarocki z Jaroszyna (1699), Jan Adolf Frankenberg (1712-1723) czy też jego zięć, „towarzysz znaku pancernego najjaśniejszego królewicza jegomości polskiego Augusta”, Franciszek Piegłowski (od 25 kwietnia 1724 roku). jego z kolei syn, Stefan Antoni Piegłowski, w połowie XVIII stulecia pełnił funkcję chorążego siewierskiego. Jeśli kogoś nie przekonuje tytuł marszałka koła rycerskiego dodajmy, że zarówno Michał Jarocki jak i Jan Adolf Frankenberg byli także rotmistrzami Księstwa Siewierskiego, a to już tytuł czysto wojskowy, powiedzielibyśmy dziś: stopień oficerski. Podobne funkcje dzierżyli także członkowie najznamienitszego rodu zamieszkującego tereny Księstwa: Mieroszewskich.

Znane jest kilkukrotne użycie sił zbrojnych księstwa w walkach na pograniczu. Już Zbigniew Oleśnicki przy pomocy swoich oddziałów odpierał napady książąt śląskich. Fryderyk Jagiellończyk (kardynał i biskup krakowski, książę siewierski w latach 1488 – 1503) ) „zebrał jeźdźców 500 i kilka rot piechoty, lecz nim się to przywlekło, do Korczyna oni uszli”. Piotr Tomicki (biskup w latach 1524-1535) w roku 1526, gdy król wyprawił się z pospolitym ruszeniem na Turki i Tatary, on zaciągnął stukonną chorągiew i wysłał z dóbr swoich co dziesiątego człowieka, za co dziękował mu Zygmunt August listem. Znany XVII-wieczny kronikarz (także biskup) Paweł Piasecki wspomina, że Filip Padniewski (biskup książę siewierski w latach 1560-1572) „utrzymywał dwór okazały, gdyż jeździło przed nim 200 konnych strojnych w bławaty, a na każdym był łańcuch złoty – może tylko złocisty?” Z kolei biskup Franciszek Krasiński (1572-1577) „podczas bezkrólewia, po śmierci Zygmunta Augusta, przeciw Tatarom posłał 100 koni ze Stanisławem Krasickim oboźnym a na Gdańszczanów 50 husarzy i 200 piechoty. Naśladując Padniewskiego, który się wszędy okazale okazywał, stawił się przy koronacji Henryka króla w 200 ludzi konnych, na włoski obyczaj ubranych, z których każdy miał złoty łańcuch na szyi a przy koronacji Batorego tęż sztukę pokazał w 50 husarza uzbrojonego, których wysłał wraz z królem pod Gdańsk, przydawszy do tego 200 pieszych z rusznicami, pod doświadczonym wodzem Stanisławem Pękosławskim”. Jeszcze Marcin Szyszkowski (1616-1630) „nie żałował ze szkatuły swojej na żadne potrzeby krajowe, a pod Chocimską wojnę, dla obrony Krakowa, oddanego mu w opiekę, chował 400 piechoty i 100 jezdnych”.

SIEWIERZANIE POD CZORSZTYNEM

Bez wątpienia najbardziej znanym epizodem wojennym, w którym bez wątpienia brało udział wojsko Księstwa Siewierskiego, była pacyfikacja powstania chłopskiego na Podhalu, znanego w historiografii jako powstanie Aleksandra Kostki-Napierskiego. Dziwna to postać, w dobie PRL-u kreowana na przywódcę antyfeudalnego powstania uciemiężonego ludu polskiego. Niby szlachcic, oficer z czasów wojny trzydziestoletniej, do dziś budzi kontrowersje wśród historyków: czy był świadomym dywersantem Bohdana Chmielnickiego czy też działał samodzielnie (ulice jego imienia w kilku większych miastach Polski po dziś dzień świadczą o niemożności rozstrzygnięcia tego sporu). Przypomnijmy pokrótce tło tamtych wydarzeń. W roku 1648 na wschodnich kresach ogromnej Rzeczypospolitej wybuchło powstanie. Ani pierwsze, ani ostatnie, powtarzały się one wówczas ze średnią częstotliwością co 10 lat. Tym razem na czele buntu stanęła jednak postać wyjątkowa – Bohdan Chmielnicki, który już w pierwszych kilku starciach zbrojnych upokorzył armię polską armię i zagroził spoistości państwa. W roku 1651 miało dojść do – zwycięskiej dla wojsk koronnych – bitwy pod Beresteczkiem, ale przywódca kozacki nie zasypywał gruszek w popiele i jak się zdaje próbował rozniecić powstanie na ziemie rdzennej Rzeczypospolitej. Właśnie w tym celu miał się posłużyć Kostką-Napierskim, który w czasie, gdy cała niemal armia koronna znajdowała się na bezdrożnej Ukrainie, wzniecił bunt na Podhalu. Powołując się na rzekome rozkazy królewskie nawoływał do obalenia władzy szlachty i w czerwcu 1651 roku zajął zamek w Czorsztynie. Prawdopodobnie oczekiwał zbrojnej pomocy ze strony księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego, który jak wiadomo wystąpił przeciwko Polsce dopiero po kilku latach, już w dobie „potopu” szwedzkiego, jako sojusznik Karola Gustawa.

Kiedy całe wojsko koronne zbierało się do walnej bitwy na Ukrainie (bitwa pod Beresteczkiem miała miejsce na przełomie czerwca i lipca), w całym kraju nie było żadnej siły zdolnej powstrzymać zbuntowane chłopstwo, Żadnej, z wyjątkiem prywatnych zaciągów biskupa krakowskiego – księcia siewierskiego Piotra Gębickiego. Własnym sumptem wystawił on ze swoich małopolskich dóbr może ni silną, ale wystarczającą armię. W jej skład weszły następujące oddziały: z Siewierza 200 ludzi piechoty, 60 harników (czasami w tym kontekście jest mowa o kawalerii) oraz dwa działa, z Lubowli 150 ludzi i także 2 działa, z samego Krakowa 250 ludzi oraz dragonia biskupa z jego dóbr muszyńskich – w sumie pod Czorsztynem połączone siły biskupa liczyły około tysiąca ludzi z przynajmniej czterema działami. Energiczne działania bp Gębickiego (jego armia pod Czorsztynem pojawiła się już 22 czerwca) skutecznie powstrzymały rozwój powstania na Podhalu. Powstańcy, skupieni w licznych zbrojnych watahach, ruszali już na Kraków, ale sam Napierski w Czorsztynie zupełnie nie był przygotowany do obrony – załogę zamku w tym czasie stanowiło zaledwie 27 chłopów i 5 dziewcząt. Posłaniec, którego wysłał po zakup kul i prochu, został schwytany. Napierski „topił ołów z okien, gwoździe z gontów wyjmował, posadzki marmurowe rzucał, kule zbierał, lał na dragonów smołę, raził gradem kamieni i choć sam ranny, bronił się przez dwa dni do upadłego”. 24 czerwca zamek został zdobyty, Kostka-Napierski schwytany i wkrótce potem (28 lipca) nabity na pal. Podhalańscy chłopi podobno jeszcze próbowali ratować swojego przywódcę, ale egzekucja w zasadzie odbyła się bez przeszkód. We wtorek przed południem na podkrakowskich Krzemionkach zebrał się rządny wrażeń lud krakowski. „Kat Szymek nie umiał pala wbić, po kilka razy weń uderzył, nim egzekucję spełnił”. Kosztowało to podatnika całe 40 florenów, z czego 30 poszło na „napitek”…

This photo of Czorsztyn is courtesy of TripAdvisor

 

Udział wojska księstwa siewierskiego w tłumieniu powstania Kostki-Napierskiego był właściwie ostatnim jego wystąpieniem na arenie dziejów Polski. Przynajmniej – ostatnim znanym. Jeszcze w roku 1653 szlachta siewierska najeżdżała zbrojnie śląskie dobra Donnersmarcków w odwecie za zniszczenia, jakich dopuścili się werbowani przez nich rajtarzy na terenie ziemi siewierskiej rzekomo powoływani w celu pomocy Rzeczypospolitej w walce z Kozakami. Ciekawe skądinąd, że wraz z zanikiem aktywności siły zbrojnej biskupów krakowskich, pojawiają się informacje o różnych chorążych, rotmistrzach i innych urzędnikach wojskowych. Być może mamy w tym przypadku do czynienia jedynie z tytulaturą honorową, nie mającą żadnego przełożenia na tan faktyczny.

W temacie niewielkiej (w myśl przywilejów biskupich miało to być 200 ludzi piechoty i 60 konnicy) siły zbrojnej biskupiego Księstwa Siewierskiego nie da się dziś wiele powiedzieć. Nie dysponujemy w tej materii ani jednym konkretnym świadectwem, a wszelkie informacje są rozproszone w przeróżnych źródłach, nigdy dotąd pod tym kątem nie badanych. Do tych chlubnych, dziś już niemal zapomnianych, tradycji próbuje nawiązywać siewierskie bractwo rycerskie (Chorągiew Rycerska Księstwa Siewierskiego) w postaci kilkuosobowej sekcji „siedemnastowiecznej”, która regularnie ćwiczy swoje umiejętności w „robieniu szablą”. Mniej widoczni i spektakularni niż średniowieczni rycerze, mniej „wybuchowi” niż rekonstruktorzy czasów I i II wojny światowej, skutecznie nawiązują do rodzimych, militarnych tradycji Xięstwa.