JAK MIESZKAŃCY DĄBROWY O SWÓJ HERB WALCZYLI

Herb miejski jest jednym z ważniejszych wyróżników odrębności i samorządności miejskiej. Może być postrzegany jako zwykły znak graficzny, rodzaj logotypu, zazwyczaj jednak wyznacza zakres lokalnej tożsamości, odrębności, czasem też nawiązuje do ważnych wydarzeń z historii, legendy lub charakterystycznego kontekstu kulturowego. Jako taki wywodzi się ze średniowiecznej heraldyki i nie może być traktowany dowolnie. Tworzeniem herbów rządzą dość sztywne zasady, ograniczające zakres dowolności zarówno pod względem wykorzystywanych symboli jak i kolorów. Nie wszyscy o tym dziś pamiętają, zwłaszcza, gdy projektowania herbu podejmie się jakiś lokalny plastyk bez gruntownej wiedzy heraldycznej. Dzisiaj nad całością zagadnienia czuwa odpowiednia Komisja Heraldyczna, ale jeszcze niedawno wiele herbów budziło mniej lub bardziej poważne wątpliwości. W latach 90. ubiegłego wieku na 8 czy 9 herbów, należących do miast i gmin powiatu będzińskiego, tylko 1 lub 2 nie budziły żadnych wątpliwości. 

Aktualny herb Dąbrowy Górniczej. Zgodnie z panującą obecnie tendencją w heraldyce miejskiej stosuje się tarcze typu hiszpańskiego (bez charakterystycznego gotyckiego "dzióbka" u dołu).

Każdy mieszkaniec naszego miasta wie (a jeśli nie, to powinien) jak wygląda herb Dąbrowy Górniczej: tarcza typu hiszpańskiego (z zaokrąglonym dołem) podzielona na trzy pola, z ukoronowanym orłem, trzema żołędziami i narzędziami górniczymi. Jeden z tych elementów w przeszłości budził pewne wątpliwości – chodzi oczywiście o orła. Ciekawe, że to nie okupacyjne władze austriackie miały z tym wizerunkiem problem, a polskie, jeszcze w okresie istnienia II Rzeczpospolitej. 

Prawdopodobnie najstarsza wersja herbu Dąbrowy Górniczej, używana w latach 1916-1918. Zwraca uwaga wizerunek ukoronowanego orła w czasie, gdy nie istniało niepodległe państwo polskie. Wynikało to z dość szeroko rozumianej tolerancji austriackich władz okupacyjnych w stosunku do ludności polskiej i popierania wszelkich inicjatyw mających antyrosyjski wydźwięk.

Pieniądz zastępczy wydany przez Magistrat Miasta Dąbrowy (nie Górniczej - sic!) 1917. Podobne, o nominałach 5, 10, oraz 15 kopiejek znajdują się w zbiorach MMS.

Temat herbu Dąbrowy Górniczej pojawił się już w pierwszych dniach istnienia miasta. Przypomnijmy – prawa miejskie Dąbrowa Górnicza otrzymała 18 sierpnia 1916 roku. Nie był to czas wolnej Polski, tereny należące do dzisiejszego miasta podzielone były pomiędzy dwie strefy okupacyjne, austriacką i niemiecką. Sama Dąbrowa należała do austriackiej strefy, i to władze CK musiały wyrazić stosowną zgodę. Już na pierwszym, organizacyjnym posiedzeniu Rady Miejskiej radny Moszczeński w swoim przemówieniu powiedział: „Wobec mianowania Dąbrowy na miasto, takowa winna mieć swój herb. Proponuję dać herb Królestwa Polskiego z symbolem górnictwa – młotkami.” W odpowiedzi Kazimierz Srokowski zaproponował ogłoszenie konkursu na projekt herbu, „który winien nosić cechy polskie i górniczo-hutnicze”. 

Fragment protokołu z posiedzenia organizacyjnego Rady Miejskiej (30 września 1916) z wystąpieniem radnego Moszczeńskiego.

Pierwsze pieczęcie miejskie (Magistratu) nie miały jeszcze herbu, tylko ozdobny napis w legendzie – taką pieczęć przystawiono m.in. na „Tymczasowym Statucie” miasta z 29 grudnia 1916.

 Pieczęć Magistratu ma "Tymczasowym Statucie", 29 grudnia 1916.

Graficzne wyobrażenie herbu Dąbrowy, znane z późniejszych wyobrażeń, pojawiło się najprawdopodobniej latem 1918 roku. Używane było  

Znaczek skarbowy z wyobrażeniem herbu Dąbrowy Górniczej. Z uwagi na walutę (austro-węgierska korona) jest to najprawdopodobniej 2 połowa 1918 roku. (ŹRÓDŁO)

Znaczek analogiczny jak wyżej (ŻRÓDŁO)

Na początku lat 30. okazało się, że używanie herbu przez organa miejskie jest w zasadzie.. nielegalne. Przyczyna była stosunkowo łatwa do naprawienia – wystarczyło przyjąć odpowiednią uchwałę, o której wcześniej najwyraźniej zapomniano. Formalnościom zadośćuczyniono ma posiedzeniu Rady Miejskiej 24 maja 1933 roku. Opis herbu nie był żadną nowością, gdyż stosowano go już wcześniej, ale warto go przytoczyć: herb Dąbrowy Górniczej składa się „z tarczy przeciętej na dwa pola linią poziomą, pole dolne jest rozcięte na dwa pola linią pionową. W pierwszym, czerwonym polu znajduje się biały orzeł gotujący się do lotu, w drugim polu, srebrnym, umieszczone są trzy żołędzie, w trzecim, złotym polu, znajduje się młotek górniczy”.

Pismo UW w Kielcach w sprawie uchwalenia herbu miasta.

 Pismo Magistratu do UW w Kielcach, marzec 1933.

Fragment protokołu z posiedzenia Rady Miejskiej 24 maja 1933, zatwierdzającej herb Dąbrowy Górniczej.

Władze miejskie w trosce o zatwierdzenie herbu wystosowały odpowiednie pismo do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i tutaj dostały późny, ale zimny prysznic. Ministerstwo uznało (w roku 1938!) herb Dąbrowy Górniczej jako nie spełniający kryteriów poprawności heraldycznej. O co chodziło? – O trójdzielność tarczy i orła! Nie, żeby był źle narysowany. Po prostu – w myśl rozporządzenia Prezydenta RP o godłach i barwach państwowych (z 13 grudnia 1927 roku) zakazane było używanie przez osoby prywatne bądź instytucje publiczne pieczęci z wyobrażeniem orła państwowego. Sprawa wydawała się nie do przeskoczenia.

Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom władz wyższych, miasto zwróciło się – w czerwcu 1938 roku – do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z prośbą o sporządzenie nowego wizerunku herbu. Jednak już jesienią sprawa herbu wróciła na obrady rady miejskiej. Na sesji 28 listopada kwestię herbu referował radny Ludwik Berbecki, członek Komisji do spraw Ogólnych. W swoim przemówieniu uzasadnił potrzebę wprowadzenia do herbu miasta godła państwowego, podkreślając, że choć Dąbrowa jest miastem młodym, to jednak od dawna stanowiła nie tylko kolebkę polskiego górnictwa i hutnictwa, ale była także „siedliskiem walk o niepodległość Państwa”. Odczytał także wniosek Komisji ds. Ogólnych do Ministerstwa WRiOP w sprawie uwzględnienia głosów mieszkańców i pozostawienia orła w herbie miasta. 14 grudnia odpowiedni dokument podpisał prezydent miasta i pismo wysłano.

Pismo uzasadniające użycie orła państwowego w herbie Dąbrowy Górniczej.

Sprawa przez jakiś czas pozostawała w zawieszeniu, a tymczasem organy miejskie miały niejaki problem: czy w końcu mogą używać pieczęci z orłem czy też nie.  Urząd Wojewódzki w styczniu 1939 roku podtrzymał interpretację Ministerstwa WRiOP, stąd ostatecznie 24 lutego uchwałą rady miejskiej tego roku zapadła decyzja o „wyeliminowaniu” wizerunku orła.

 Decyzja o zastosowaniu się do wymagań rządu.

Jednocześnie postanowiono ponownie zwrócić się do Ministerstwa „z prośbą o wykonanie wizerunku herbu miasta Dąbrowy Górniczej. Na budowę wizerunku tego składać się będą emblematy górnictwa i hutnictwa oraz żołędzie naturalnego koloru z zielenią liści w polu czerwonym.”

Jak jednak wynika z dalszego bieg wydarzeń, pisma pismami, a mieszkańcy Dąbrowy dalej dążyli do swego. Uchwałą z 21 marca 1939 roku Rada Miejska pozytywnie ustosunkowała się do projektowanych zmian, „atoli podtrzymuje pierwotną koncepcję utrzymania w herbie orła białego, jako godła państwowego. (…) Zarząd Miejski uprzejmie prosi w drodze wyjątku o nadanie i zatwierdzenie herbu wedle przyjętych zmian z uwzględnieniem  upostaciowania w herbie orła białego. W zaraniu powstania industrii hutniczo-górniczej, Dąbrowa Górnicza podówczas już jako osada, była ośrodkiem hodowania i pielęgnowania polskości, mimo rusyfikacyjnych zapędów zaborcy. Następnie niepoślednią rolę odegrała w dziele wyzwolenia się Ojczyzny poprzez walki niepodległościowe aż do czasu powstania Państwa Polskiego. Przeszłość zatem miasta Dąbrowy Górniczej w sui generis tworzeniu wartości i zasługach dosadnie się wyróżnia, a więc w całej pełni zasługuje na dostojeństwo zaszczycenia go obdarzeniem herbu z godłem polskim.”

Koniec końców aż do wybuchu II wojny światowej sprawa nie znalazła ostatecznego rozstrzygnięcia. W trakcie trwania sporu dokumenty miejskie uwierzytelniano pieczęcią Zarządu Miejskiego w starej postaci, z orłem. Podobną pieczęć (tylko z „wyciętym” orłem i napisem w języku niemieckim) stosowano także w latach okupacji niemieckiej. Natomiast po wojnie powrócono do przedwojennego, niezalegalizowanego ostatecznie wizerunku, oczywiście pozbawiając orła korony. Okres powojenny to także czas pewnej dowolności w samym wizerunku herbu, gdyż w tym czasie, zwłaszcza we wcześniejszych latach, nie przejmowano się zbytnio heraldyką jako spuścizną po „słusznie minionych” czasach. Być może stąd waśnie wynikały owe wątpliwości natury heraldycznej, o których wspominaliśmy na początku niniejszego tekstu. Po przemianach ustrojowych w 1989 orłu przywrócono koronę, a obecny wizerunek herbu zatwierdzono ostatecznie 30 września 1996 roku.

 Porównanie herbu Dąbrowy Górniczej z okresu międzywojennego i PRL.

 Jedna z PRL-owskich wariacji na temat herbu Dąbrowy Górniczej

----

Na marginesie warto jeszcze wspomnieć, że w obrębie dzisiejszego miasta Dąbrowy Górniczej funkcjonowały wcześniej dwa inne miasta i każde z nich w swoim czasie miało swój indywidualny wizerunek. Strzemieszyce były miastem w latach 1955-77, a Ząbkowice jeszcze krócej: w latach 1962-77.

 Herb Strzemieszyc (wiki)

Herb Ząbkowic (wiki)