NIEPOKORNY RYSOWNIK SOLIDARNOŚCI - rzecz o Stanisławie Łaskim

Wszyscy pewnie wiemy, kim jest Andrzej Mleczko (całkiem niedawno w naszym Muzeum była jego autorska wystawa) wielu bez większego trudu rozpozna charakterystyczną kreskę Henryka Sawki, Zbigniewa Jujki, czy Gwidona Miklaszewskiego. To artyści znani i uznani. W ich cieniu pozostaje szereg ludzi mniej znanych – nie zawsze wiemy dlaczego. Talent mniejszy? – ale jak go porównać... Splot okoliczności? Czas niesposobny? Tak jak dzisiaj, kiedy mamy niezwykły wysyp memów rozmaitej wartości – które się ostaną, które przetrwają próbę czasu, które z nich zapamiętamy na dłużej?

Jeden z takich, w pewnym sensie zapomnianych, artystów żył i tworzył w naszej Dąbrowie Górniczej. Jako niepokorny rysownik śląsko-dąbrowskiej „Solidarności” nie miał większych szans na spektakularny sukces. Niektóre jego rysunki – jak choćby wizerunki zwierząt i postaci z mocno zaznaczonymi brwiami à la Breżniew – niejednokrotnie musiały rozjuszyć ówczesne władze choć wierzę, że czasami nawet ją śmieszyły.

Nie doczekał się – jak dotąd, mam nadzieję – wystawy w naszym muzeum. Może więc ten czas trudny, kwarantannowy, w jakimś sensie bliski tamtej odległej atmosferze stanu wojennego, będzie dobrą okazją aby przypomnieć sobie postać Stanisława Łaskiego w formie krótkiego biogramu i wirtualnej mini-galerii jego prac.

Stanisław Łaski urodził się w Białej Podlaskiej 15 lutego 1944 roku. Po ukończeniu szkoły podstawowej poszedł do Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych w Lublinie, którego jednak, ze względu na trudną sytuację rodzinną (a może już wtedy niepokorny charakter?) nie skończył. Imał się różnych prac (od fryzjerstwa po prowadzenie kina) czytując jednocześnie – czy też może oglądając – popularne w czasach PRL czasopisma satyryczne „Szpilki” oraz „Karuzelę”. W 1975 roku, jak tysiące jemu podobnych młodych ludzi z całej Polski, przyjechał do Dąbrowy Górniczej, na plac budowy Huty Katowice, w poszukiwaniu lepszej przyszłości. Pracował jako malarz w grupie remontowej, ale to swoje malarstwo od początku traktował niejako dwutorowo – między innymi projektując i wykonując dekoracje dla „Klubu pod kielnią”.

Budowa Huty Katowice

Rok 1980 przyniósł niezwykłe wydarzenia w skali całego kraju, ale szczególnym piętnem odbił się zwłaszcza w Hucie Katowice. Dość powiedzieć, że z czterech ówczesnych „porozumień” z władzą – gdańskie, szczecińskie, jastrzębskie i katowickie – to ostatnie podpisane zostało na terenie dąbrowskiego zakładu i od niego (a nie od Katowic) przyjęło swoją nazwę. (Ciekawe, że według niektórych właśnie to katowickie porozumienie było jedynym nie zinwigilowanym przez UB; być może dlatego jest też najmniej znanym.) Jednym z efektów porozumienia było powstania czasopisma wydawanego przez NSZZ Huty Katowice „Wolny Związkowiec”, którego oficjalnym rysownikiem stał się Stanisław Łaski. Jego satyryczne rysunki zdobiły niemal każde wydanie czasopisma od października 1980 roku aż do wprowadzenia stanu wojennego i internowania. Z czasem jego rysunki ukazywały się także w innych solidarnościowych czasopismach a nawet plakatach.

W wyniku wprowadzenia stanu wojennego Stanisław Łaski został internowany i osadzony pośród przestępców w zakładzie karnym w Strzelcach Opolskich. Dodatkowo za swoje rysunki „znieważające Sekretarza Generalnego KC KPZR Leonida Breżniewa” został skazany na rok więzienia w zawieszeniu.

Po wyjściu z więzienia wrócił do rodzinnej Białej Podlaskiej, dalej rysował, choć bez szans na publikację. W tym czasie posypało się także jego życie osobiste. Od 1983 roku znalazł się na emigracji w RFN, w Fuldzie, gdzie w miejscowej gazecie ukazywały się nawet jego rysunki. Trzy lata później został pobity w niewyjaśnionych okolicznościach, co okazało się nie bez wpływu na jego dalsze życie i zdrowie, znaczone licznymi pobytami w szpitalach, także psychiatrycznych. Po obaleniu komunizmu wrócił do Polski, ale już chyba nigdy nie odzyskał równowagi psychicznej. Jak wielu aktywnych ludzi dawnej „Solidarności” nie mógł znaleźć sobie miejsca w życiu. Mimo sądowej rehabilitacji i uniewinnienia (1994) nie był w stanie podjąć pracy i znalazł się na rencie, nadal przebywając w różnych szpitalach i domach społecznych. Dopiero po 30 latach, w 2012 roku, spotkał się ze swymi dawnymi przyjaciółmi z Dąbrowy Górniczej, z czasów „Wolnego Związkowca”. Niestety krótko potem, w nocy z 24 na 25 listopada 2013 roku, zmarł.

Pozostawił po sobie niezwykłą spuściznę rysunków satyrycznych. W Muzeum Miejskim „Sztygarka” znajduje się komplet „Wolnych Związkowców” oraz przynajmniej niektóre z ówczesnych solidarnościowych plakatów. Złamany na ciele i duchu, niemal zapomniany, nie doczekał się za życia należnego uznania. Dopiero w 2015 roku w Katowicach zorganizowano poświęconą mu wystawę, do której książkę-katalog opracował Łukasz Kobiela. Głównie w oparciu o nią powstał ten tekst.

Katalog wystawy oraz publikację z dodatkowymi rysunkami można pobrać ze strony stowarzyszenia Porozumienie Katowickie 1980 TUTAJ.

JUŻ PRZEPADŁO, BUDUJ!

CZYLI JAK STASZIC W DĄBROWIE GÓRNICZEJ BUDOWANO

W latach 20. i 30. na terenie Dąbrowy Górniczej (a właściwie nawet wychodząc poza jej administracyjne granice) zrealizowano dwa sztandarowe projekty urbanistyczne – osiedla Legionowo i Staszic. Szczegółowy plan zabudowania terenów na Staszicu został opracowany na początku 1933 roku pod kierownictwem budowniczego miejskiego Cezarego Uthke. Nader ciekawa to postać – działacz socjalistyczny, jako artylerzysta służył w 23 pułku artylerii polowej (czyli w późniejszym będzińskim 23 pal), komendant Związku Strzeleckiego w Zagłębiu. Współtworzył lokalne struktury Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego oraz – w 1927 – RKS „Zagłębie” Dąbrowa Górnicza, który to klub w tym roku będzie obchodził 95-lecie swojego istnienia. W latach 1932-39 zatrudniony był przez Zarząd Miejski w Dąbrowie Górniczej w charakterze kierownika Wydziału Komunalnego.

Cezary Uthke

Szczegółowo proces projektowania nowej kolonii został opisany w III tonie (cz. 1) monografii Dąbrowy Górniczej, zatem tutaj tekst potraktujemy bardziej skrótowo, skupiając się na niepublikowanych w monografii fotografiach, znajdujących się w zbiorach Muzeum Miejskiego „Sztygarka”. 

Prace koncepcyjne trwały przez kilka lat, jednocześnie z zaczętą już budową osiedla. Po sugestiach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (koniecznych, gdyż inwestycje miejskie obejmowały, przynajmniej częściowo, tereny nie należące do miasta!) w 1936 roku opracowano nowy plan zabudowy. Ten również nie spodobał się Ministerstwu, które działania miasta uznały za… samowolkę!

Fragment mapy z 1930 r. z dość schematycznie zaznaczonym zasięgiem terytorialnym miasta Dąbrowa Górnicza.

Łąki na wschód (na prawo) od istniejącej wśród "oczek wodnych" zabudowy, na których zaplanowano budowę nowego osiedla.

Kolonia Staszic od samego początku charakteryzowała się dużą funkcjonalnością. Powstała w latach 1933-36 (głównie z inicjatywy C. Uthke) architektura obejmowała modernistyczne wille w ogrodach, budowane na podstawie kilku uniwersalnych planów z możliwością indywidualnych modyfikacji. Według słów B. Krasnowolskiego (Przekształcenia urbanistyczne…, Dąbrowa Górnicza, t. III, cz. 1, s. 528): „Charakterystycznymi cechami tej architektury są zróżnicowane bryły z wysokimi dachami, pierwotnie krytymi ceramiczną dachówką. W dachach lokalizowano facjaty, które zwiększały powierzchnię użytkową, a zarazem wzbogacały plastycznie wyraz całości.

 Praca wre niczym na kwarantannie ;)

A oto jej efekty: